نگاهی به چشم انداز جهانی مالیات بر ارزش افزوده

وقتی از پیشینه جهانی مالیات بر ارزش افزوده صحبت می‌شود دقیقا معلوم نیست این ایده اولین بار به ذهن چه کسی خطور کرد. اولین مفهوم پردازی‌ها در این باره یا به ویلهلم فون زیمنس، بازرگان آلمانی نسبت داده می‌شود و یا به توماس آدامز، اقتصاددان آمریکایی. اما تقریبا همگان، موریس لوره فرانسوی را پدر مالیات بر ارزش افزوده می‌دانند، چرا که وی این ایده را به یک سیستم جامع و قابل پیاده سازی تبدیل کرد. فرانسه هم اولین کشوری بود که در 1954 شروع به جمع آوری این نوع از مالیات کرد. البته فرانسه اخذ مالیات بر ارزش افزوده را به صورت بسیار محدود آغاز کرد، ولی تا 1968 آن را به بخش‌های گسترده تری از اقتصاد خود بسط داد. در دهه 1960، این نوع مالیات در ساحل عاج نیز که خود یکی از مستعمرات فرانسه بود به اجرا درآمد. اما در اروپا دانمارک اولین کشوری بود از همان ابتدا، یعنی 1967، این نوع مالیات را به صورت کامل اجرا کرد.
گسترش مالیات بر ارزش افزوده در سطح جهان دو مرحله مهم را پشت سر گذاشته است. مرحله اول که عمدتا محدود به کشورهای اروپای غربی و آمریکای لاتین بود به دهه‌های 1960 و 1970 مربوط است. در آن زمان، اتحادیه اقتصادی اروپا (ECC) کشورهای عضو را ملزم به اتخاذ شیوه یکسانی از مالیات بر ارزش افزوده کرده بود و همین امر باعث رشد این نوع از مالیات در کشورهای اروپایی شد. مرحله دوم از اواخر دهه 1980 شروع شد، وقتی کشورهای صنعتی و پیشرفته غیر اروپایی مثل استرالیا، کانادا، ژاپن و سوئد به اخذ این نوع از مالیات روی آوردند.
به همین نحو، رفته رفته بر تعداد کشورهایی که به استفاده از این شیوه نوین مالیات ستانی روی می‌آوردند افزوده می‌شد، به طوری که در اواخر دهه 1960 کمتر از ده کشور در جهان از این شیوه استفاده می‌کردند، اما این رقم در در اواخر دهه 1980 به نزدیک به 50 کشور رسید. در حال حاضر نیز تعداد کشورهایی که در آن مالیات بر ارزش افزوده اخذ می‌شود به حدود 160 کشور رسیده است.
مالیات بر ارزش افزوده در این سال‏ها، درآمد قابل توجهی را نصیب دولت‌ها کرده است. بر اساس آمارهای موجود، فقط در کشورهای پیشرفته اروپایی، سهم این نوع از مالیات از کل درآمدهای مالیاتی تا سال 2007 به حدود 20 درصد رسیده است. سهم مالیات بر ارزش افزوده از تولید ناخالص داخلی نیز در این کشورها از 3.5 درصد در 1970 به 6.7 درصد در سال 2007 رسیده است. این آمار و ارقام نشان می‌دهد مالیات بر ارزش افزوده به یکی از مهم‌ترین منابع درآمدزایی دولت‌ها برای تأمین هزینه‌های عمومی تبدیل شده است. البته این تنها دلیل محبوبیت روزافزون این نوع از مالیات نیست. برای فهم چرایی محبوبیت مالیات بر ارزش افزوده دلایل دیگری از این قبیل را نیز باید جست: مالیات بر ارزش افزوده درآمده دولت‌ها را به شیوه ای شفاف و سالم افزایش می‌دهد. در اکثر کشورهای جهان، صادرکنندگان از پرداخت مالیات بر ارزش افزوده معاف می‌شوند و کالاهای وارداتی مشمول مالیات بر ارزش افزوده قرار می‌گیرند. از طرف دیگر، این نوع مالیات معمولا از مصرف اخذ می‌شود و نه از تولید. به همین دلایل، اخذ مالیات بر ارزش افزوده توان رقابت پذیری صنایع داخلی کشورها را تحت تأثیر قرار نمی‌دهد و آن‌ها را از ورود به بازارهای بین المللی بازنمی دارد. نکته دیگری که درباره مالیات بر ارزش افزوده نباید از نظر دور داشت این است که در اخذ این نوع از مالیات، عدالت مالیاتی نیز مورد توجه قرار گرفته است. چون بار اصلی این مالیات به تمامی بر عهده مصرف کنندگان است، معمولا کسانی که بیشتر مصرف می‌کنند، مالیات بر ارزش افزوده بیشتری می‌پردازند. در عین حال، در اکثر کشورها مصرف کالاهای اساسی مشمول این نوع از مالیات نمی‌شود و مردم به خاطر مصرف مایحتاج و کالاهای اساسی متحمل هیچ هزینه اضافی نمی‌شوند.
مجموعه این دلایل اکثر دولت‌ها در سراسر جهان را واداشته است اخذ مالیات بر ارزش افزوده را یکی از مطمئن‌ترین راه‌ها برای تأمین هزینه‌های عمومی کشورهای خود بدانند. حتی کشورهایی مثل عربستان و سایر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس که سال‌ها از راه فروش نفت ارتزاق می‌کردند، برنامه‌های جدی برای پیاده سازی نظام مالیات بر ارزش افزوده در سال‌های آینده دارند تا از این طریق بتوانند وابستگی خود را به اقتصادهای نفتی کاهش دهند.
اتکا بر درآمدهای پایداری مثل مالیات بر ارزش افزوده برای تأمین هزینه عمومی راهی است که کشور ما ایران نیز تاکنون گام‌های جدی در آن برداشته است و از این نظر از بسیاری از کشورهای همسایه پیشتازتر است. قانون مالیات بر ارزش افزوده با اختیارات ناشی از ماده ?? قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در سال 1387 در کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی تصویب شده است تا از تاریخ اول مهرماه ???? به صورت آزمایشی به اجرا گذاشته شود. این مالیات که در حال حاضر با نرخ 9 درصد جمع آوری می‌شود به یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی دولت تبدیل شده است. لایحه مالیات بر ارزش افزوده نیز در حال حاضر به مجلس ارائه شده و در انتظار تصویب مجلس است تا آخرین گام‌ها برای دائمی کردن قانون مالیات بر ارزش افزوده برداشته شود.

تاریخ یادداشت: 1396/02/26
کلمات کلیدی: مالیات بر ارزش افزوده